БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАС- ТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қазіргі жаһандық кезеңде адам мен табиғат арасындағы қарымқатынас өзекті әрі күрделі мәселеге айналып отыр. Экологиялық дағдарыстар, климаттың өзгеруі, ауаның, судың және топырақтың ластануы, биологиялық әртүрліліктің азаюы сияқты проблемалар – бүгінгі күннің басты сын-қатерлері. Бұл құбылыстардың барлығы адамзаттың табиғатқа деген жауапсыз көзқарасынан туындайтыны анық. Сондықтан XXI ғасырда білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндеттердің бірі – экологиялық дүниетанымы жоғары, табиғатқа жанашыр көзқараспен қарайтын, жауапты ұрпақ тәрбиелеу.

1.1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ ҰҒЫМЫНЫҢ МӘНІ

Экологиялық дүниетаным – бұл тұлғаның табиғатқа деген көзқарасын, ойлау жүйесін, сезімін, құндылықтар жүйесін және іс-әрекетін қамтитын күрделі рухани-практикалық құбылыс. Ол білім алушының табиғатты тану ғана емес, сонымен қатар оны қорғау және ұтымды пайдалану ісінде белсенді ұстаным танытуын көздейді.

Ғалымдар экологиялық дүниетанымды келесі құрылымдық элементтерден тұрады деп есептейді:

• Экологиялық білім (табиғи құбылыстар, экожүйелер, биосфера туралы ғылыми түсініктер);
• Экологиялық сезім (табиғатқа сүйіспеншілік, қорқыныш, құрмет);
• Экологиялық құндылықтар (табиғатқа зиян келтірмеу, тұрақты даму қағидалары);
• Экологиялық мінез-құлық (экологиялық нормаларды сақтау, экологиялық шешім қабылдай алу).

1.2 ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕР МЕН ӘДІСНАМАЛЫҚ ҰСТАНЫМДАР

Экологиялық дүниетанымды қалыптастыру – пәнаралық негізде жүзеге асатын күрделі процесс. Бұл бағытта философия, педагогика, психология, биология және экология ғылымдары тығыз байланыста жұмыс істеуі тиіс.

Ғылыми негіздердің құрамдас бөліктері:

• Философиялық негіз: адам мен табиғаттың біртұтастығы, табиғаттың құндылық ретіндегі рөлі;
• Педагогикалық негіз: оқытудың тұлғалық, құндылыққа бағытталған, әрекетке негізделген әдістері;
• Психологиялық негіз: экологиялық сана, экологиялық эмоциялар, рефлексия мен жауапкершілік сезімі;
• Биологиялық және экологиялық негіз: табиғи жүйелердің тіршілік ету заңдылықтарын, биологиялық әртүрлілікті, экожүйелердің өзара байланысын ғылыми тұрғыдан түсіндіру.

1.3 БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Білім алушылардың экологиялық дүниетанымын қалыптастыру жүйесі мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асады:

• Оқу бағдарламасына экологияға бағытталған пәндерді енгізу. Биология, география, экология сияқты пәндерден бөлек, «Экологиялық мәдениет», «Экологиялық этика», «Тұрақты даму негіздері» сияқты курстар ұйымдастыру;
• Пәнаралық байланыс арқылы экологиялық мазмұнды интеграциялау. Мысалы, химияда – су мен ауа құрамын зерттеу, әдебиетте – табиғат бейнесін ашу, тарихта – экологиялық апаттар себептерін түсіндіру;
• Тәжірибелік бағыттағы экологиялық жобалар, дала, қаладағы зерттеулер, экологиялық акциялар және арнайы табиғатпен тікелей байланыс жұмыстарын ұйымдастыру;
• Оқушылардың мінез-құлқына экологиялық әсер ету. Қоршаған ортаға қатысты жауапкершілікті өз-әрекетінде сіңіру (мысалы, ресурстарды үнемдеу, қоқысты сұрыптау, ағаш отырғызу).

1.4 ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕР

Зерттеулер көрсеткендей, қазіргі білім беру жүйесінде экологиялық дүниетаным жүйелі түрде қалыптаспайды. Оның себептері:

• Экология тақырыбы тек жаратылыстану пәндерінде ғана шектеулі көлемде қарастырылады;
• Тәжірибелік бағыттағы сабақтар мен жобалар аз;
• Білім алушыларға табиғат пен қоғам арасындағы байланыс туралы тұтас көзқарас қалыптастырылмайды;
• Қоғамдық және отбасы тәрбиесінде экологиялық құндылықтарға жеткілікті мән берілмейді.